ჟურნალი ნომერი 2 ∘ იოსებ არჩვაძე ∘ ლია ქურხული ∘
„ხელის ქირის“ ფენომენი: ეკონომიკური და ფსიქოლოგიური ასპექტები

სტატიაში განხილულია „ხელის ქირის“ ფენომენი, მისი ეტიმოლოგია, გავრცელების მასშტაბები ქვეყნების მიხედვით, აგრეთვე, წარმოშობის განმაპირობებელი ეკონომიკური, სოციალური და ფსიქოლოგიური ფაქტორები. „ხელის ქირა“ მიჩნეულია როგორც სპეციფიკური საქონლის  - მომსახურე პირების კლიენტისადმი პერსონალური დამოკიდებულების, მომსახურების საფასური, რომლის შეძენის (საფასურის გადახდის) მოტივაციას სხვადასხვა გარემოება და ფაქტორი (მათ შორის არაეკონომიკური) - კლიენტის სოციალური და რეპუტაციული სტატუსი, განწყობა, კმაყოფილება და  მომსახურე პერსონალის კეთილგანწყობილების მოპოვების სურვილი განაპირობებენ. შესწავლილია „ხელის ქირის“დამოკიდებულება მოთხოვნა-მიწოდების პრინციპთან, მისი გამოვლენის ფორმები ისეთ ეკონომიკურ სისტემებში, სადაც საბაზრო ურთიერთობები არ წარმოადგენს წარმოებითი ურთიერთობების გაბატონებულ ფორმას (ფეოდალიზმი, ე.წ. საბჭოთა ტიპის სოციალიზმი). აშშ-ის მაგალითზე შეფასებულია „ხელის ქირის“ ყველაზე გავრცელებულ საქმიანობათა   სფეროებში (კაფე-რესტორნები, სილამაზის სალონები, ტაქსი)  „ხელის ქირის“  ბრუნვის მოცულობა და შესაბამისი საქმიანობით დაკავებულ პირთა შემოსავლებში ამგვარი შემოსავლების წილი. წარმოჩენილია „ხელის ქირის“ ფორმირების სახეები,  მისი  მომსახურე პერსონალს შორის განაწილების პრობლემები; სახელმწიფოს, ბიზნესის, მომსახურე პირებისა და კლიენტების დამოკიდებულება აღნიშნულ ფენომენთან,  ევოლუცია და პერსპექტივები, აგრეთვე, „ხელის ქირის“  მსგავსება და განსხვავება დემონსტრაციულ (სტატუსურ) მოხმარებასთან.

საკვანძო სიტყვები: „ხელის ქირა“, მომსახურება, კლიენტი, სოციალური ნორმები, მადლიერება.

 

შესავალი

 

„ხელის ქირის“  ფენომენი, მიუხედავად იმისა, რომ საკმაოდ გავრცელებული და რამდენიმე საუკუნოვანი ისტორიის მქონე მოვლენაა, დღემდე რჩება ეკონომიკური თეორიის ინტერესთა პერიფერიაზე. აღნიშნული ვითარება გარკვეულწილად გამოწვეულია მის ფორმირებაში ეკონომიკურთან ერთად ფსიქოლოგიური და სოციალური ფაქტორების მონაწილეობით და იმითაც, რომ აღნიშნული ურთიერთობა  ერთგვარ წინააღმდეგობაშია  ეკონომიკური მეცნიერების ერთერთ ცენტრალურ დებულებასთან, რომლის მიხედვითაც: ა) ადამიანები მოქმედებენ რაციონალურად და რომ ბ) მათ მიერ მომსახურებით მიღებული სარგებლისათვის გადახდილი თანხა ადეკვატურად აისახება მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის დამყარებულ წონასწორულ ფასში (ტარიფში).

არადა, პრაქტიკა თითქმის ყოველ ფეხის ნაბიჯზე ადასტურებს:  მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანი, ზოგადად, რაციონალურად მოაზროვნე არსებაა, მის ფაქტობრივ ქმედებებში ხშირად ვლინდება აქტივობა, რაც არ შეესაბამება  რაციონალურობის, რესურსების ეკონომიური ხარჯვის კრიტერიუმს. ასეთ ირაციონალურ აქტივობას საფუძვლად უდევს ან პიროვნების ფსიქიკური განწყობა და მიდრეკილებები, ირაციონალური მოტივაცია (თამბაქოს, ნარკოტიკების, დიდი ზომით ალკოჰოლის მოხმარება და ა.შ.), ან საზოგადოებაში გაბატონებული ქცევის სტერეოტიპული მოდელი, რომლის საზღვრები ხშირად სცდება ეკონომიურობისა და მიზანშეწონილობის საზღვრებს. ასეთთაგან ერთ-ერთი  გამორჩეულია  „ხელის ქირა“ მისი ფორმირებისას ჩამოყალიბებულ ურთიერთობებში საბაზრო ეკონომიკის მთავარი ღერძული პრინციპი - მოთხოვნისა და მიწოდების დამოკიდებულება - ვლინდება განსაკუთრებული მოდიფიცირებული ფორმით, ერთგვარი „ჩაზნექილი“ თუ „მრუდე“ სარკეების ფორმატში.

აღნიშნულის გამო, მიუხედავად იმისა, რომ „„ხელის ქირის“  ფენომენი უკვე რამდენიმე საუკუნეა არსებობს, ხოლო ამგვარი პრაქტიკა წარმოადგენს მნიშვნელოვან ეკონომიკურ ქცევას და ის განვითარებულ და შედარებით ნაკლებად განვითარებულ საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნების მომსახურების სფეროში თითქმის საყოველთაო ხასიათს ატარებს, მისი თეორიული კვლევა  დღემდე უფრო სეგმენტურია, ვიდრე სისტემური. პრობლემის არსებობა კი მოითხოვს მის ორივე - ეკონომიკური და ფსიქოლოგიური - ასპექტების ერთ მთლიანობაში განხილვას.  ჩვენ არსებული რეალობის ეკონომიკური და ფსიქოლოგიური კუთხით გააზრების, აგრეთვე ეკონომიკური კვლევის სხვადასხვა მეთოდის (დაკვირვების, ინდუქციის, ანალიზის, სტატისტიკური, etc.)  საფუძველზე შევეცადეთ შეგვესწავლა აღნიშნული ფენომენის ზოგადი კანონზომიერებანი და პერსპექტივები.

 

 

„ხელის  ქირის“ ფენომენის  წარმოშობა და კავშირი საბაზრო ეკონომიკასთან

 

თუ რას წარმოადგენს ხელის ქირა[1]  - ერთმნიშვნელოვანი პასუხის გაცემა საკმაოდ რთულია. ფორმალური განმარტებით ხელის ქირა - ეს ის ფულია, რასაც ადამიანი იხდის მასზე გაწეული მომსახურების ოფიციალური ღირებულების (ფასის, ტარიფის) ზემოთ. ეს არის  მომსახურების ერთგვარი სამადლობელი თანხა.

„ხელის ქირის“ - (tips)  „სამშობლო“ ინგლისია. ამასთან, არსებობს ამ ტერმინის ორი, ურთიერთგამომრიცხავი ვერსია. ერთი მათგანის მიხედვით, ინგლისში XVIII საუკუნის დასაწყისში ჩაის სიძვირის გამო, მისი მოხმარების პრივილეგიით მხოლოდ საზოგადოების შეძლებული ფენა სარგებლობდა. ისინი მუსიკისა და ცეკვების ფონზე  სამხრობის დროს   ე.წ. „ჩაის ბაღებში“ (tea gardens) ან წვეულებებზე ატარებდნენ. დამკვიდრებული ტრადიციით, იქ იდგა ყუთები, რომლებშიც დიდგვაროვანი წრის წარმომადგენელ სტუმრებს შეეძლოთ ჩაეშვათ მონეტა და ამით მიექციათ მომსახურე პერსონალის ყურადღება ცხელი ჩაის რაც შეიძლება სწრაფად მისაღებად - "To Insure Prompt". აღნიშნული ვერსიის მიხედვით, შემდგომში ეს ფრაზა ინგლისურში შეიკვეცა აბრევიატურებამდე "tip", რა ფორმითაც მან დღემდე მოაღწია.  

აღნიშნულ ვერსიას ინგლისელი ლინგვისტების ნაწილი არ ეთანხმება, რადგანაც, მათი აზრით,   XX საუკუნემდე ინგლისურ ენაში არ გამოიყენებოდა აკრონიმები, რის გამოც XVIII საუკუნეში ამგვარ აკრონიმს უბრალოდ, ვერ გამოიყენებდნენ. მათი მტკიცებით, სიტყვა tip წარმოდგება საიდუმლო კრიმინალური სლენგიდან, რომელიც გავრცელებული იყო ბრიტანეთში XVI-XVII საუკუნეებში. - to tip ნიშნავდა „გაუყო რაღაც ნაწილი ვიღაცას“.  XVIII საუკუნის დასაწყისში ის სალიტერატურო ინგლისურ ენაში დამკვიდრდა მნიშვნელობით:  „რაიმე გაუნაწილე, მიეცი რაიმე მცირედი“.

მიუხედავად წარმოშობის განსხვავებული ვერსიებისა, შესაძლებელია ორივე ვარიანტის „ხელის ქირა“ ამჟამინდელ ეტიმოლოგიურ მნიშვნელობასთან ლოგიკური დაკავშირება.[2] 

„ხელის ქირის“ ფენომენი, ზოგადად, საბაზრო ეკონომიკისათვისაა დამახასიათებელი, თუმცა, სხვა, არასაბაზრო ტიპის სისტემებში იგი სპეციფიკურ ფორმებით ვლინდებოდა. მაგალითად, ფეოდალურ საზოგადოებაში ის ბატონის მიერ ხელქვეითის ან სოციალური რანგით დაბალ საფეხურზე მდგომი პირისათვის  სიბეჯითისა და ერთგულებისათვის, ან სასიამოვნო და სასარგებლო ინფორმაციის მიღებისთვის გაღებულ წყალობაში გამოიხატებოდა. რაც შეეხება უახლეს ისტორიაში არასაბაზრო, ცენტრალიზებულად მართვად ეკონომიკურ სისტემას (საბჭოთა ეკონომიკა), „ხელის ქირის“ ინსტიტუტი იქ შეზღუდული ფორმით არსებობდა. - ამ სისტემაში, ჯერ ერთი, ეკონომიკა დეფიციტური იყო და საქონლის „შეძენის“, „ყიდვის“ ტოლფას, ეკვივალენტურ და  ფაქტობრივად ჩანაცვლებად ფორმას წარმოადგენდა „შოვნა“, რის გამოც დეფიციტური საქონლის ოფიციალურ ღირებულებასთან (ფასთან, ტარიფთან) შედარებით ზედმეტის გადახდა მასობრივ, თუმცა იძულებით, შექმნილი გარემოებებით განპირობებულ აუცილებლობას წარმოადგენდა. ეს კი სავსებით გამორიცხავდა საბაზრო ეკონომიკის პირობებში „ხელის ქირის“ გაცემის ნებაყოფლობით ფორმას; 

მეორეც, მადლიერების გამოხატვა უპირატესად ხდებოდა ურთიერთობების იმ ფორმებში, რაც ხელისუფლების მიერ ხელოვნურად იყო გამოყვანილი სასაქონლო-ფულადი ურთიერთობებიდან (უფასო ჯანდაცვა, განათლება...) და სადაც პოზიტიური, სასურველი შედეგის დადგომის შემთხვევაში - პაციენტის ჯანმრთელობის გამოსწორება იყო ამა თუ იმ მოსწავლის თვალსაჩინო წარმატება, ასეთ პირთა ან მათი ოჯახის  წევრების მიერ  მადლიერება ნატურალური ან ფულადი  ძღვენით გამოიხატებოდა.  საბაზრო ეკონომიკის პირობებში, ჯანდაცვისა და განათლების სრულმასშტაბიან სასაქონლო პროდუქტად გადაქცევამ, ზემოაღნიშნული „არაფორმალურ-სავალდებულო“ ურთიერთობები სისტემურიდან ეპიზოდურ დონემდე დაიყვანა. 

ადამიანთა ქცევის რაციონალური საწყისისა და სარგებელსა და ხარჯებს შორის წონასწორობისაკენ იმანენტური სწრაფვისადმი, „ხელის ქირა“, ერთი შეხედვით,  ანომალიად და გამოწვევადაც კი შეიძლება ჩაითვალოს: ადამიანები მას იხდიან  იმ შემთხვევაშიც, როდესაც არ ჩანს რაიმე დამატებითი სარგებელი. მაშ, რა ამოძრავებთ ამ შემთხვევაში ადამიანებს? - თუ ამგვარ პათეტიკას ფრჩხილებს გარეთ გავიტანთ, დავინახავთ, რომ ხელის ქირა - წარმოადგენს უაღრესად სპეციფიკური საქონლის საფასურს - მომსახურე პირების კლიენტისადმი პერსონალური დამოკიდებულების, მომსახურების საფასურს. იქ, სადაც მომსახურების ან კლიენტის მიერ სარგებლის მიღებისას არა აქვს ადგილი მათ პერსონიფიცირებას მომსახურე პერსონალის მხრიდან, იქ „ხელის ქირის“ დატოვება არაა მიღებული. მაგალითად,  საზოგადოებრივ ტრანსპორტში მგზავრობა, სადილი სწრაფი კვების ობიექტსა თუ თვითმომსახურებისას, არავითარ ხელის ქირის დატოვებას არ საჭიროებს.

„ხელის ქირის“ მიცემის ტრადიცია, როგორც ეკონომიკურ ურთიერთობათა ნაწილი, დამკვიდრებულია იმ ქვეყნებსა და საზოგადოებებში, სადაც, როგორც წესი:

     ა) საბაზრო ეკონომიკა საკმაოდაა განვითარებული;  

     ბ) მოსახლეობის საშუალო ფენა საკმარისად მრავალრიცხოვანია, ხოლო მისი მატერიალური მდგომარეობა და კეთილდღეობა - მეტ-ნაკლებად დამაკმაყოფილებელი;

      გ) მომსახურებით სარგებლობენ ეკონომიკური განვითარების დონით მოცემული ქვეყნის  შესატყვისი ან მასზე უფრო მაღალ მდგომარეობაში მყოფი სხვა ქვეყნის წარმომადგენლები (ტურისტები და ვიზიტორები). 

„ხელის ქირის“ სპეციფიკაა ის, რომ მისი გადახდის დრო მაშინ დგება, როდესაც მომსახურება უკვე მიღებულია, ხოლო გადახდის აუცილებლობა განსაზღვრულია არა ფორმალური პრეისკურანტით, არამედ არაფორმალურად დადგენილი მიახლოებითი, საფასურის საორიენტაციო ქვედა ზღვარის მითითებით (მინიშნებით).

აღნიშნული აქტი წარმოადგენს მოცემულ საზოგადოებაში დამკვიდრებულ ურთიერთობების, ტრადიციის, ეტიკეტის და ეთიკური ქცევის არაფორმალურ ნორმას და თავისებურ სუბკულტურას, ბევრ ქვეყანაში მას მომსახურე პერსონალის შრომის ანაზღაურების განსაზღვრისას ითვალისწინებენ.

ეკონომიკური ასპექტით „ხელის ქირის“ თუ მას მუდმივი, ტრადიციული კლიენტი გასცემს,[3] ეს თავისებური „ინვესტიციაა“, რომელმაც მომავალში სარგებელი უნდა მოიტანოს - გარანტირებული, სწრაფი და ხარისხიანი მომსახურების სახით. ამ დროს (-მუდმივ კლიენტებთან ურთიერთობის კონტექსტში) „კლიენტი - მომსახურე პერსონა“ ურთიერთობის ფორმატში ეკონომიკურთან ერთად შეიძლება ჩამოყალიბდეს არაეკონომიკური სახის ურთიერთობებიც, მაგალითად  კეთილგანწყობაზე დაფუძნებული ემპათიის. - კერძოდ, ასეთი მუდმივი კლიენტი ხელის ქირას მომსახურე პერსონალს ხშირად უტოვებს არა მარტო მიღებული მომსახურებისა და ამ მომსახურებით განცდილი კმაყოფილების, არამედ ამ მომსახურე პერსონალის ოჯახური მდგომარეობის გამოც, ფინანსურ თუ ყოფით პრობლემებთან გამკლავებაში თანადგომის მიზნით. არამუდმივი კლიენტების ქმედებაში ამგვარი მოტივების მონაწილეობა ფაქტობრივად გამორიცხულია.

      „ჩაისათვის“(tips) თანხის გადახდის ფსიქოლოგიური თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ ის, ერთი შეხედვით, ნებაყოფლობითია. მის არგადახდაზე პირის (კლიენტის) სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხი არ დგება, როგორც ეს შეიძლება  საქონლის (მომსახურების) ოფიციალური საფასურის არგადახდის შემთხვევაში დადგეს. მაგრამ “ხელის ქირის” მომსახურე პერსონალისათვის არ გადახდა, მოცემულ სფეროში დამკვიდრებული ტრადიციის უგულვებელყოფით, კლიენტის რეპუტაციის დაცემასა და გარკვეულწილად, მომსახურე პერსონალის თვალში მის სტიგმატიზაციას ახდენს.

     ერთადერთი შესაძლო „სასჯელი“, რაც  ამგვარი საქციელისათვის შეიძლება კლიენტმა (ისიც იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი „საქციელის“ შემდეგ იგი კვლავაც საჭიროებს მისგან „უყურადღებოდ დატოვებული“ მომსახურე პერსონალის მიერ შესაბამის მომსახურებას) მიიღოს, ეს არის ხელის ქირის გარეშე დარჩენილი პერსონალის მიერ მის მიმართ გამოჩენილი ხაზგასმული უსულგულო დამოკიდებულება.

„ხელის ქირის“ სიდიდე ორგვარად ყალიბდება:

ა) მომსახურების ღირებულების პროცენტით,რაც დაკავშირებულია ანგარიშში მითითებულ თანხასთან. - ეს პროცენტი განსხვავებულია ქვეყნების მიხედვით და მათზე გავლენას ახდენს ეროვნული თავისებურებები (ტრადიციები, მენტალიტეტი, სოციალური ურთიერთობების ფორმები და ნორმები, ცხოვრების დონე, საგადასახადო და ყოფითი კულტურა, etc.), რაც პირდაპირ არ არიან დაკავშირებული მომსახურების მოთხოვნა-მიწოდების თანაფარდობასა და ტრანზაქციულ ხარჯებთან.

იმ ქვეყნების პრაქტიკიდან გამომდინარე, სადაც კლიენტის მიერ მომსახურე პერსონალისათვის „ხელის ქირის“ დატოვება მიღებულია, ეს პროცენტი, როგორც წესი, მომსახურების ღირებულების 10-15%-ია (აშშ-ში - 20%-მდე), თუმცა, ქვეყნების მიხედვით ის საკმაოდ ვარირებს - ჩრდილოეთ ევროპისა და სკანდინავიის ქვეყნებში მისი „ნორმალური“ სიდიდე, როგორც წესი, 3-5%-ს არ აღემატება, აღმოსავლეთის (და არა მარტო) ქვეყნებში კი (ჩინეთი, იაპონია, სინგაპური, სამხრეთი კორეა, ვიეტნამი, არგენტინა, შვეიცარია, ბელგია, etc.), საერთოდ არაა მიღებული.  იაპონიაში  ხელის ქირა არაა მიღებული, რადგანაც მოწყალების გაღებად ითვლება და შეურაცხმყოფელია. იაპონელები თვლიან, რომ პრეისკურანტით გათვალისწინებულზე მეტი თანხის დატოვების მცდელობით კლიენტი მიღებული მომსახურების გაუფასურებას ახდენს. მიუხედავად ამისა, ის მაინც ხორციელდება სპეციფიკური ფორმით: აქ „ხელის ქირას“ ეწოდება „კოკოროძუკე“, რომლის თავისებურებააის, რომ მას იძლევიან მომსახურების მიღებამდე და არა მის შემდეგ. იაპონიაში ეს ჟესტი ხაზს უსვამს თავაზიანობას და გაფრთხილებულობას. ამით კლიენტი, ფაქტობრივად, ამბობს: „მე ვიცი, რომ თქვენ უმაღლეს დონეზე მომემსახურებით, ამიტომაც წინასწარვე გამოვხატავ მადლიერებას“.

ბუნებრივია, რაც უფრო დიდი თანხაა მითითებული ანგარიშში, მით უფრო დიდი ზომისაა „ხელის ქირა“ ამ მხრივ შეიძლება გარკვეული პარალელის გავლება მისი სიდიდის განმსაზღვრელ პრინციპსა და აქციზური საქონლის ადვალურ გადასახადს შორის;

ბ) კონკრეტული თანხის სიდიდით ამა თუ იმ მომსახურებაზე. ამ ფორმით ანაზღაურება, როგორც წესი, გავრცელებულია ერთჯერადი და დროში შეზღუდული (მცირე დროის მანძილზე) მომსახურებისათვის (ბარგის გადატანა, მიცილება სასტუმროში - ნომრამდე, თეატრსა და კინოში - ბილეთში მითითებულ  ადგილამდე და ა.შ.) და მისი სიდიდე მოქმედი ფულის ერთეულის ან ვალუტის რამდენიმე ერთეულით შემოიფარგლება - როგორც წესი, 1-2 (ან მაქსიმუმ, თუ  5-ვარსკვლავიან სასტუმროში ხდება), 5 დოლარის ფარგლებში.

„ხელის ქირის“ მომსახურების ღირებულების პროცენტთან „აფილირება“ მიღებულია საქმიანობის ისეთი სახეების წარმომადგენლებთან, როგორიცაა ტაქსის მძღოლი, რესტორნის ან კაფეს მიმტანი (ოფიციანტი), სილამაზის სალონის სტილისტი და სხვ.

კონკრეტული თანხის გაცემა „მოჭრით“ კი ხდება მომსახურების ისეთ წარმომადგენლებთან, რომელთა საქმიანობა, ჯერ ერთი, არ საჭიროებს საანგარიშსწორებო აღრიცხვას (ჩეკს), მეორე მხრივ კი, განკუთვნილია ერთჯერადი და ოპერატიული მომსახურებისათვის: ტვირთის გადამტანი, შვეიცარი, სასტუმროს ნომრის დამლაგებელი, თეატრსა და კინოთეატრში კუთვნილ ადგილზე მიმყვანი, მეგარდერობე, ბარმენი და ა.შ.

„ხელის ქირის“ მიცემის მხრივ ზემოხსენებულ ორ ფორმას შორის ხისტი ზღვარი არ არსებობს - იმის გათვალისწინებით, სადაც „ხელის ქირა“ უკვე გათვალისწინებულია კლიენტისათვის წარდგენილ ანგარიშში, იქ, როგორც წესი, კლიენტის მიერ დატოვებული თანხა მაინც რამდენადმე აღემატება ანგარიშში მითითებულს. ასეთი დამოკიდებულება მიღებულია, მაგალითად, ბრიტანეთის სილამაზის სალონებსა და საფრანგეთის მაღალი კლასის რესტორნებში.

ბუნებრივია, რაც უფრო მაღალგანვითარებულია ქვეყანა, მით უფრო შეძლებული კლიენტების მომსახურებას აქვს ადგილი და შესაბამისად, მომსახურე პერსონალის მიერ მიღებული ხელის ქირაც მით უფრო მეტია. ამიტომაც აღნიშნული მომსახურებით ყველაზე მეტად სწორედ მცირე შემოსავლის მქონე პირები - დაბალი სოციალური წრის წარმომადგენლები და ახალგაზრდები პრევალირებენ. 

 

„ხელის ქირასთან“ დაკავშირებული წინააღმდეგობანი და სამართლიანობის პრობლემა

 

„ხელის ქირის“ სიდიდის განსაზღვრა ოფიციალური პრეისკურანტის საფუძველზე, მომსახურების ოფიციალურ ღირებულებასთან აფილირებაში, შეიცავს ეკონომიკური და სოციალური უსამართლობის ნაღმს: მაგალითად, ერთი მხრივ, ძვირადღირებული ღვინის ან კონიაკის, და მეორე მხრივ, მინერალური თუ ჩვეულებრივი სასმელი წყლის ფასების კოლოსალური განსხვავების მიუხედავად, ოფიციანტის ძალისხმევა მათი კლიენტის მაგიდასთან მისატანად პრაქტიკულად ერთნაირია.

  მიუხედავად ამისა, ჩაის ქირის სიდიდე,  მენიუს ტარიფის მიხედვით განსაზღვრისას, ოფიციანტის ძალისხმევას კი არა, მენიუს ტარიფის განსხვავებას ეფუძნება. ამ ასპექტით,  „ხელის ქირის“ გაანგარიშების ცალსახად ირაციონალურ ფაქტორს ვერ გადაწონის ის ფიზიკური და ემოციური ძალისხმევა, რომლითაც ოფიციანტმა კლიენტებისათვის უნდა შექმნას კარგიატმოსფეროდა დააბალანსოს წარმოქმნილი უსიამოვნომომენტები.

კიდევ ერთი უსამართლობა, რაც „ხელის ქირას“ უკავშირდება, არის ის მოცემულობა, რომ „ხელის ქირა“ პრაქტიკულად არ ზრდის მომსახურების ხარისხს (M. Lynn, 2003). მომსახურე პერსონალის შრომის მწარმოებლურობა, რომელიც გამოიხატება მომსახურების ხარისხში, სუსტ კორელაციაშია „ხელის ქირის“ სიდიდესთან, თუმცა, ეს სრულებით არ გამორიცხავს იმ კანონზომიერებას, რომლითაც გამოცდილი მომსახურე პერსონალი უფრო მეტ „ხელის ქირას“ ღებულობს ახალბედა ან ნაკლებად გამრჯე პერსონალთან შედარებით.

კვლევებმა ასევე აჩვენა, რომ ადამიანთა უმრავლესობა ტოვებს „ხელის ქირას“ წინასწარ დაგეგმილი მოცულობით, იმისდა მიუხედავად, თუ რამდენად მოეწონათ მომსახურება.

მომსახურების სისწრაფე ასევე ვერ ახდენს გავლენას დამატებული ანაზღაურების ჯამზე. სამაგიეროდ,დიდი როლი შეიძლება შეასრულოს ისეთმა ფაქტორებმა, როგორიცაა ეთნიკური კუთვნილება და ფიზიკური მომხიბვლელობა. - სტაბილური, მყარი განსხვავება შემოსავლებში რასობრივი და სქესობრივი  ნიშნის მიხედვით გავლენას ახდენს სტერეოტიპების ჩამოყალიბებაზე კლიენტის „ხელის ქირის“ გადახდისუნარიანობასა და აღნიშნული თანხის სიდიდეზე. ამ მხრივ, აშშ-ში ყველაზე სასურველ კლიენტად მომსახურე პერსონალისათვის თეთრკანიანი მამაკაცი ითვლება - იმის გათვალისწინებით, რომ აშშ-ში თეთრკანიანი ოჯახების მედიანური წლიური შემოსავალი აღემატება დანარჩენი მოსახლეობის ანალოგიურ მაჩვენებელს - 1/3-ით, აფროამერიკელებისას, შესაბამისად, 63.3%-ით (Income and Wealth in the United  States 2022), ხოლო მამაკაცის საშუალო შემოსავალი ქალისას - დაახლოებით 32%-ით (Demystifying the Gender Pay Gap 2016). ასევე,  აშშ-ის ჩრდილო-დასავლეთში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ კლიენტების დამოკიდებულება მომსახურე პერსონალისადმი აქაც დიფერენცირებულია:  შავკანიან ოფიციანტებს თეთრკანიანებთან შედარებით ნაკლებ „ხელის ქირას“ უტოვებდნენ, ხოლო სიმპათიური გარეგნობის, დიდმკერდა და ქერა ოფიციანტების მიმართ, კლიენტების „მოწყალე თვალი“ გაცილებით მაღალ მონეტიზაციაში ვლინდებოდა, ვიდრე უსიმპატიურო თუ ჭარბწონიანი ოფიციანტებისადმი.

„ხელის ქირა“ რასაც ოფიციანტები იღებენ, ყალიბდება იმ პოზიტიური შთაბეჭდილებებიდან, რასაც კლიენტი იღებს არა მარტო უშუალოდ მათი მომსახურების ხარისხისა და სისწრაფის გამო (თუმცა, ხშირად ეს ფაქტორები, როგორც უკვე ითქვა,  საერთოდ არ მონაწილეობს „ხელის ქირის“ დატოვების გადაწყვეტილების ფორმირებაში), არამედ ხარისხიანი კვების პროდუქტების მირთმევისა და სასიამოვნო გარემოსაგან მიღებული შთაბეჭდილებების გამო, რომელთა ფორმირება აღნიშნული მომსახურების ინდუსტრიაში ჩართული პერსონალის (მზარეულების, მუსიკალური ბენდის, დაცვის პერსონალის, ადმინისტრატორის და ა.შ.) ერთობლივი და შეთანაწყობილი საქმიანობის  დამსახურებაა (ოფიციანტთა რაოდენობა სარესტორნო ინდუსტრიაში დასაქმებულთა საერთო რაოდენობის მხოლოდ 2/5-ია). მაგრამ ოფიციანტების გარდა სხვებს, პირველ რიგში მზარეულებს, ფაქტობრივად არა აქვთ პირდაპირი წვდომა, ურთიერთობა კლიენტებთან და ამიტომ მათი მონდომების, პროფესიონალიზმის, ძალისხმევით ფორმირებული კლიენტის კმაყოფილების მონეტიზაცია, როგორც წესი, „პორტირდება“ და „კონვერტირდება“ მხოლოდ ოფიციანტების შემოსავალში. მაგალითად, ნიუ-იორკის ოფიციანტი საათში საშუალოდ 30 აშშ დოლარს გამოიმუშავებს. მზარეულები კი - მხოლოდ ამ თანხის ნახევარს. კლიენტებთან პირდაპირ მუშაობა უფრო სარფიანია სწორედ ხელის ქირის არსებობის გამო.

აღნიშნული გარემოება იმდენად საყოველთაო და ბანალურ ხასიათს ატარებს, რომ აშშ-ში ოფიციანტების, სილამაზის სალონების სტილისტებისა და ტაქსის მძღოლებისათვის მინიმალური საათობრივი ანაზღაურება ოფიციალურის მხოლოდ ნახევარია.[4]

„ხელის ქირის“ ინსტიტუტის არსებობა ეს არა მარტო არაფორმალური, არამედ გამრუდებული და არაბუნებრივი ეკონომიკაცაა. - ჩვეულებრივ, ბუნებრივ ფორმატში კლიენტი თანხას უნდა უხდიდეს დაწესებულებას, ხოლო ეს უკანასკნელი - თავის დაქირავებულ, კლიენტის მომსახურე პირს.

ჩაის ფულთან აფილირებულ ეკონომიკას საკმაოდ დიდი მასშტაბი აქვს. აშშ-ის სარესტორნო ინდუსტრიის წლიური ბრუნვა თითქმის 300 მლრდ აშშ დოლარამდეა (Restaurants in the U.S 2022). აღნიშნულის გათვალისწინებით, ჩვენი შეფასებით, რაც ამ ქვეყანაში „ხელის ქირის“ სიდიდის მომსახურების ღირებულების პროცენტთან კავშირით განისაზღვრება, აღნიშნულ ბიზნეს-ინდუსტრიაში  „ხელის ქირის“ წლიური მოცულობა არანაკლებ 37 მლრდ. აშშ დოლარია.  ანალოგიურად, შეიძლება ითქვას, რომ აშშ-ის სილამაზის სალონების წლიური ბრუნვის გათვალისწინებით, სტილისტების წლიური „ხელის ქირის“ მოცულობა აშშ-ში  8 მლრდ დოლარს აღემატება. 

ქვემორე ცხრილში მოტანილია ოფიციანტების, სტილისტებისა და ტაქსის მძღოლების შემოსავლები აშშ-ში ხელფასებისა და „ხელის ქირის“ მიხედვით. საქმიანობის აღნიშნულ სფეროებში ყველაზე მეტადაა გავრცელებული „ხელის ქირის“ გაცემის/აღების „ტრადიცია“, თანაც, მისი წვლილი აშშ-ის ეკონომიკაში საკმაოდ მაღალია. - დასახელებულ საქმიანობათა მიხედვით, აშშ-ში მომსახურების ღირებულება ტრლნ დოლარს აღემატება, ხოლო „ხელის ქირის“ „რეციპიენტთა“ რაოდენობა 2.5 მლნ-ზე მეტი ადამიანია (შესაბამისად, აშშ-ის მთლიანი სამამულო პროდუქტის 3.5% და დასაქმებულთა მთლიანი რაოდენობის  თითქმის 2.0%).

 

 

ოფიციანტის, სტილისტისა და ტაქსის მძღოლის

საშუალო თვიური ოფიციალური ანაზღაურება და „ხელის ქირა“

(აშშ დოლარი)

	ოფიციალური ხელფასი	„ხელის ქირის“	სულ	წილი მთლიან შემოსავლებში, %
				ოფიციალური ხელფასის	„ხელის ქირის“
ოფიციანტი	2289	1590	3879	59.0	41.0
სტილისტი	2728	2260	4988	54.7	45.3
ტაქსის მძღოლი	3075	1123	4198	73.2	26.8

წყარო: ცხრილი შედგენილია ავტორთა მიერ და გაანგარიშებულია  აშშ-ის ოფიციალური სტატისტიკური მონაცემების საფუძველზეგაანგარიშებით.

 

როგორც მონაცემები ადასტურებს, დასახელებული პროფესიების მიხედვით ყველაზე მაღალი ანაზღაურება აქვთ სტილისტებს. თუ მათ მთლიან შემოსავლებს მივიჩნევთ 100-ად, მაშინ ოფიციანტების შემოსავლები შეადგენს 77.8 %-ს, ხოლო ტაქსის მძღოლებისა - 84.2%-ს. სტილისტებს ამგვარი უპირატესობა ფიქსირდება სხვა ქვეყნებშიც. მაგალითად, რუსეთის ფედერაციაში,  თუ კლიენტების მიერ სტილისტებისათვის გადახდილ „ხელის ქირას“ მივიჩნევთ 100-ად, რესტორნების თანამშრომლებისათვის დატოვებული ანალოგიური თანხა - 60,   ტაქსის მძღოლებისათვის - 47, ხოლო შეკვეთილი საქონლის ადგილზე მიმტანთათვის კი - მხოლოდ 23-ია (Россияне стали оставлять больше безналичных чаевых, 2021).

ცალკე უნდა ითქვას ტაქსის მძღოლებზე: თუ ოფიციანტიც და სტილისტიც „ხელის ქირის“ „პასიური მომლოდინენი“ არიან, ტაქსის მძღოლი აქტიურია, მას შეუძლია წინასწარ გაურიგდეს პოტენციურ კლიენტს მგზავრობის ღირებულებაზე, რომელიც შეიძლება მნიშვნელოვნად აღემატებოდეს ოფიციალური ტარიფით განსაზღვრულ თანხას. „პარადის წაყვანის“ შესაძლებლობას ტაქსის მძღოლს აძლევს ორი გარემოება: ჯერ ერთი, ისინი მძღოლობასთან ერთად, ითავსებენ GPS-ნავიგატორის და გარკვეულწილად, ფსიქოლოგის ფუნქციებსაც; მეორე, ტაქსის მომსახურების სურვილი კლიენტისათვის აპრიორი ასოცირებულია სწრაფი გადაადგილების, დანიშნულების ობიექტამდე რაც შეიძლება ნაკლებ დროში მისვლის აუცილებლობასთან. ამიტომაც აქ  ტაქსის მძღოლებისთვის პრინციპს: „დრო - ფულია!“, მონეტიზაციის ყველაზე მსუყე, ნოყიერი ნიადაგი გააჩნია (ტაქსის მძღოლისაგან განსხვავებით, რესტორნის კლიენტებისათვის სწრაფი დანაყრება და აღნიშნული სივრცის სწრაფი დატოვების ამოცანა საერთოდ არ დგას დღის წესრიგში). შესაბამისად,  ხელფასზე ზევით ტაქსისტის შემოსავალი, როგორც წესი, მოიცავს როგორც საკუთრივ „ხელის ქირას“, ასევე ტაქსის მძღოლის კლიენტისაგან გარიგებით „დაცინცლულ“ თანხას და აბსოლუტური მოცულობით ის, როგორც წესი, საგრძნობლად აღემატება ოფიციანტებისა და სტილისტების მთლიან შემოსავლებს.

 

მთავრობის, ბიზნესის, მომსახურე პერსონალისა და კლიენტის

დამოკიდებულება „ხელის ქირისადმი“

 

 „ხელის ქირის“ მიმართ ინტერესის მქონე ეკონომიკურ სუბიექტებს (მთავრობა, მომსახურების ობიექტის მეპატრონე, მომსახურე პერსონალი, კლიენტი) არ შეიძლება ჰქონდეთ და ფაქტობრივად, არც აქვთ ერთგვაროვანი დამოკიდებულება. მაგალითად, კლიენტის მოქმედებას განსაზღვრავს მოტივი, რომელიც ყოველთვის არ უკავშირდება მის იმანენტურ ეკონომიკურ ინტერესს და განისაზღვრება წმინდა სოციალური და ფსიქოლოგიური მოცემულობებით, აგრეთვე სუბიექტური გარემოებებით (კონკრეტული ადგილი, სიტუაცია) და ამ უკანასკნელის აღქმით. აღნიშნულის გათვალისწინებით, „ხელის ქირის“  გადახდის საფუძვლად არა ერთი, არამედ რამდენიმე მოტივი და/ან გარემოება შეიძლება იქცეს. ამიტომაც ადამიანთა უმრავლესობას კითხვაზე: რას წარმოადგენს „ხელის ქირა“, აქვს ორნაირი პასუხი:

ა) ესაა დამატებული საზღაური ხარისხიან მომსახურებაზე;

ბ) „ასეა მიღებული“.

ანალოგიურად, განსხვავებული, საკუთარი ინტერესების შესაბამისი დამოკიდებულება გააჩნიათ „ხელის ქირის“ მიმართ მთავრობას, მომსახურე ობიექტის მეპატრონეს და თავად კლიენტთან უშუალო ურთიერთობაში შესულ მომსახურე პირს.

მთავრობას, „ხელის ქირის“ ინსტიტუტის არსებობისადმი, წესით, იმანენტურად, ნეგატიური დამოკიდებულება უნდა გააჩნდეს, რადგანაც „ხელის ქირის“  არსებობა ამცირებს საბიუჯეტო შემოსავლებს. - ამ დროს ხელოვნურადაა შემცირებული ბრუნვის მოცულობა შეკვეთილი კერძების ღირებულების ნაწილში, რაც შესაბამისად ამცირებს დამატებული ღირებულების გადასახადს (საქართველო, ევროკავშირი) და გადასახადს გაყიდვაზე (აშშ). მისი გაქრობის შემთხვევაში, ანუ აღნიშნული თანხის  მენიუს (ტარიფის) ფასში შეყვანის შემთხვევაში,ფულადი ბრუნვის ის ნაწილი, რომელიც ხელიდან ხელში გადადის და არ იბეგრება, დასაბეგრ ბაზაში შევიდოდა, რაც გაზრდიდა საბიუჯეტო შემოსავლებს.

 საქართველოს რეალობიდან რომ ამოვიდეთ, მხოლოდ რესტორნებსა და კაფეებიდან „ხელის ქირის“ შემოსავლად ოფიციალურად გატარებისა და მისი მოქმედი საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთით (20%) დაბეგვრის შემთხვევაში, საბიუჯეტო შემოსავლები, სულ ცოტა, 5 მლნ ლარით გაიზრდებოდა.

რესტორნის მფლობელის პოზიციიდან, „ხელის ქირის“ არსებობა მისთვის სარგებლის მომტანია, რამეთუ  შესაძლებლობას აძლევს ნაკლები გადაუხადოს თანამშრომელს და შესაბამისად, შეამციროს მენიუს ფასები. რესტორნების მომსახურების ფორმალური გაიაფება (ფაქტობრივად „სატყუარა“), რადგანაც მომსახურების „სრული ღირებულება“ (ტარიფი + ხელის ქირა)  არ შედის მენიუს ფასში, ხელს უწყობს მოთხოვნის, კლიენტების რაოდენობის ზრდას რესტორნის მომსახურებაზე. „ხელის ქირა“ რომ პირდაპირ ასახულიყო რესტორნის საბოლოო ანგარიშში, ეს  გამოიწვევდა მენიუს ღირებულების ზრდას, რესტორნის უფრო „ძვირ კატეგორიაში“ გადაყვანას და შესაბამისად, მოთხოვნისა და კლიენტების რაოდენობის შემცირებას. ამიტომაც, რესტორნების მფლობელები „თითებს შორის“ უყურებენ ოფიციანტების ამგვარ შემოსავლებს.

ამასთან, მეპატრონეს არა აქვს წვდომა ჩაის ფულზე და შესაბამისად, შესაძლებლობა, გადაანაწილოს ის სხვა თანამშრომლებზე, მაგალითად სამზარეულოს თანამშრომლებზე. მზარეულთა შრომის ანაზღაურება პირდაპირ აისახება რესტორნის მთლიან ხარჯებში, თუმცა, ის გაცილებით ნაკლებად ზრდის ამგვარ ხარჯებს იმ შემთხვევასთან შედარებით, თუკი ოფიციანტის შრომის სრული ანაზღაურებაც რესტორნის ოფიციალური, მთლიანი შემოსავლებიდან დაიფარებოდა.

რესტორნის მფლობელს „ხელის ქირის“ არსებობა აწყობს დასაქმების ასპექტითაც, რადგანაც ზღუდავს ოფიციანტების რაოდენობას - კლიენტებზე მომსახურე პერსონალის რაოდენობის ზრდა გამოიწვევდა საშუალოდ ყოველ ერთ ოფიციანტზე „ხელის ქირის“ მოცულობის შემცირებას, რის კომპენსირებაც მფლობელებს მოუწევდათ ხელფასის ფონდის გაზრდის  ხარჯზე.

მომსახურების სფეროს წარმომადგენელთა უმრავლესობა თავს კომფორტულად გრძნობს იქ, სადაც იფურჩქნება „ხელის ქირის“ კულტურა, რადგანაც დამატებითი შემოსავლის მიღების შესაძლებლობას იძლევა. უფრო მეტიც, ამგვარი ტრადიციის არსებობა დიდწილად განაპირობებს შესაბამისი საქმიანობის სოციალურ პრესტიჟულობას, ეკონომიკურ სარგებლიანობაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ. ამასთან, რადგანაც კლიენტების მიერ „ხელის ქირის“ გადახდის ტრადიცია, „წესი“ არაფორმალური, არასამართლებრივი დატვირთვისაა, მომსახურე პერსონალი თავის საქმიანობას ერთდროულად ორი პარალელური  ამოცანის გადაწყვეტას უთმობს:  კლიენტისათვის მაქსიმალურად მისაღები მომსახურების უზრუნველყოფას და დახარჯული (სამუშაო) დროის ერთეულში მიღებული „ხელის ქირის“ მაქსიმიზაციას. მაგალითად, გამოცდილი ოფიციანტი ყოველთვის ცდილობს  მოძებნოს ოქროს შუალედი კლიენტის სუფრასთან ყოფნის ხანგრძლივობასა და ამ უკანასკნელის მიერ მაქსიმალური სიამოვნების მიღებას შორის. ბუნებრივია, რაც უფრო მეტ ხანს ატარებენ კლიენტები სუფრასთან, მით უფრო მაღალია მათ მიერ მიღებული მომსახურების ღირებულება და შესაბამისად, ოფიციანტისათვის დატოვებული ხელის ქირის ოდენობა. მაგრამ, მეორე მხრივ, სუფრასთან კლიენტების ყოფნის გახანგრძლივება ამცირებს თითოეულ მაგიდასთან დღის განმავლობაში კლიენტების რაოდენობას და შესაბამისად, ოფიციანტის მიერ მიღებული „ხელის ქირის“ მიღების სიხშირეს.  ამასთან, მომსახურებით დაკავებული პირის პროფესიული უნარ-ჩვევების წარმატებული რეალიზაცია შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ კლიენტებთან მომსახურებისას  იგი ავლენს ისეთ თვისებებსაც, როგორიცაა: ყურადღება, გულისხმიერება, თავაზიანობა და კეთილგანწყობა, მდგრადობა ცვალებად სიტუაციებთან და სტრესთან.

რაც შეეხება კლიენტს, ის საკმაოდ დელიკატურ, ორჭოფულ მდგომარეობაში იმყოფება: მეტს დაუტოვებს მომსახურე პირს - გულუბრყვილოდ და დოყლაპიად შეიძლება მიიჩნიონ, სტანდარტულად მიჩნეულზე ნაკლებს თუ დაუტოვებს, ან საერთოდ არაფერს დაუტოვებს (იქ, სადაც ეს მიღებული ნორმა და „ტრადიციაა“)  - ეგრევეძუნწად შერაცხავენ. ამიტომაც კლიენტის ქმედება რამდენიმე განსხვავებულ მოტივზეა დამყარებული. აღნიშნულის გათვალისწინებით, კლიენტის მიერ „ხელის ქირის“ გადახდის, როგორც ეკონომიკური პროცესის, რეალიზაციის პირობას წარმოადგენს: ა) მისი სოციალური სტატუსი; ბ) რეპუტაციული სტატუსი და გ) მისთვის გაწეული მომსახურებიდან მიღებული კმაყოფილება და   სიამოვნება.

ა) აქცენტირება საკუთარ სოციალურ სტატუსზე –„ვიხდი იმიტომ, რომ ამით ხაზი გავუსვა ჩემს სოციალურ სტატუსს და მის პრესტიჟულობას, რომ ხელის ფულის გამცემი იმსახურებს განსაკუთრებულ ყურადღებას და პრივილეგიებს მომსახურე პერსონალისაგან“. - ამ დროს მომსახურე სუბიექტის ეკონომიკურ ინტერესზე მეტად კლიენტი საკუთარი პიროვნების მნიშვნელობას, სოციალურ მდგომარეობას, წონასა და უპირატესობას უსვამს ხაზს. მომხმარებლების გასაცემი ხელის ქირის მიმართ დამოკიდებულებას ყველაზე მეტად შეესაბამება შედარება მეწარმის გადასახადებისადმი გაორებული დამოკიდებულებისადმი - ადამიანთა შინაგანი რაციონალურობა და ეკონომიურობა წინააღმდეგობაში მოდის მათ სურვილთან, სხვათა თვალში სარგებლობდნენ მაღალი რეპუტაციით, თუნდაც ეს „სხვა“ მხოლოდ ერთი ან რამდენიმე ადამიანი (მომსახურე პირი) იყოს;

ბ) მხოლოდ იმიტომ, რომ საზოგადოებაში არსებულ ნორმებს ანგარიშს უწევს და პატივს სცემს, ითვალისწინებს, რომ მოცემულ ადგილსა და მომსახურებაზე ეს საყოველთაოდ მიღებული წესია  (მაგ., რესტორნებში ან მანქანის პარკირებისას). - ამ დროს მნიშვნელობა არა აქვს კლიენტის სოციალურ სტატუსს. - იგი „ვალდებულია“ გადაიხადოს „ხელის ქირა“ მხოლოდ იმიტომ, რომ აღნიშნულ კონკრეტულ ადგილზე და კონკრეტულ მომსახურებაზე მიღებულია მომსახურე პერსონალთან ამგვარი ურთიერთობის ფორმა. ამიტომ „ხელის ქირის“ დატოვება ხდება მხოლოდ იმიტომ, რომ კლიენტმა შეინარჩუნოს რეპუტაციული სტატუსი - არ მიაკერონ ძუნწის, „დამნაშავის“, ხელმოცარულის სახელი; არ იქცეს მომსახურე პერსონალის ნეგატიური ემოციების ობიექტად;

გ) მადლიერების გამოხატვა მომსახურე პერსონალის მიმართ სიტუაციაში, როდესაც მიღებული მომსახურების ხარისხმა, ოპერატიულობამ გამოიწვია გულწრფელი კმაყოფილება და სიამოვნება. ამ დროს ხარისხიანი მომსახურებით კმაყოფილ,  პოზიტიური ემოციებით „დამუხტულ“ კლიენტებს ამოძრავებთ კეთილშობილი განზრახვა - მონეტიზებული ფორმით გამოხატონ მადლიერება მათდამი გამოჩენილ ყურადღებასა და გულისხმიერებაზე. ამ ასპექტით, „ხელის ქირის“ გადახდა სწრაფი და ხარისხიანი მომსახურებისათვის ჩამოგავს იმ საფასურს, რასაც კლიენტები ჩვეულებრივ იხდიან ბრენდული საქონლის შეძენისას. ბრენდული საქონელიც (რომელიც იმავე დანიშნულების  „ჩვეულებრივ“, არაბრენდულ საქონელთან შედარებით გაცილებით ძვირი ღირს) ასევე უზრუნველყოფს შეძენილი ნივთისაგან განგრძობით პოზიტიურ ემოციას,[5] თუმცა ამ დროს გადახდა ხდება აპრიორი, ნივთის შეძენისას, მაშინ როდესაც მომსახურებით კმაყოფილების „კონვერტირებული“ ქმედება - „ხელის ქირა“ - გაიცემა უშუალოდ მომსახურების მიღების შემდეგ.

„ხელის ქირის“ გაცემის სოციალური მასშტაბი და თანხის მოცულობა დიდწილად დამოკიდებულია საზოგადოების ეკონომიკური განვითარების დონესა და მოსახლეობის მყიდველობითუნარიანობაზე (გადახდისუნრიანობაზე). ეს კარგად ჩანს საქართველოში ტაქსით მგზავრობისას კლიენტსა და მძღოლს შორის დამოკიდებულების ევოლუციით.

     საქართველოში, 1980-იანი წლების ბოლომდე, ჩვეულებრივ მიღებული იყო მგზავრების მიერ ტაქსის მძღოლთათვის მრიცხველის ჩვენებაზე 30-40%-ით  მეტის გადახდა. ერთ სულზე წარმოებული მთლიანი სამამულო პროდუქტი მოსახლეობის 2/3-სათვის ამჟამად  იმდროინდელზე საგრძნობლად დაბალია, ამასთან, მაღალია სოციალური დიფერენციაცია და სიღარიბის დონეც. ამის გამო გარკვეული კორექცია იგრძნობა ტაქსით მგზავრობის საფასურის დაფარვის მოდელში:  ტაქსში ჩასხდომის წინ ხდება წინასწარი შეთანხმება, თუ კონკრეტულ მისამართზე რა ფასი დაუჯდება მგზავრს მიყვანა. საზოგადოების არასახარბიელო ეკონომიკური მდგომარეობა ვერ უზრუნველყოფს იმას, რომ ტაქსის რიგითი, „საშუალო“ მგზავრი, მგზავრობის საფასურთან ერთად, „ხელის ქირის“ გაღებისთვის განეწყოს.

     „ხელის ქირა“, ერთი შეხედვით, ჩამოგავს მომხმარებლის სტატუსური, დემონსტრაციული მოხმარების პროცესს. - ორივე შემთხვევაში საქმე ეხება არაპირველადი დანიშნულების, მაღალელასტიკურ საქონელს, რომელიც ხაზს უსვამს მომხმარებელთა საშუალოზე მაღალ სოციალურ და ეკონომიკურ მდგომარეობას. 

     ამასთან, მიუხედავად გარეგანი, ფორმალური მსგავსებისა, ხელის ქირა არსებითად განსხვავდება დემონსტრაციული, სტატუსური მოხმარებისაგან.

     ჯერ ერთი, ეს უკანასკნელი უპირატესად მატერიალური დოვლათის შეძენა-მოხმარებაზეა ორიენტირებული, „ხელის ქირა“ კი, როგორც წესი, უკავშირდება მომსახურებას, უფრო სწორად, მომსახურების მიღებისას მას, გარკვეულწილად, არაფორმალურად სავალდებულო ხასიათი აქვს, ხოლო საქონლის შეძენისას - ნებაყოფლობითი.

     მეორე, სტატუსური მოხმარების მიზანია საზოგადოებაზე ყალბი სოციალური შთაბეჭდილების მოხდენა, ამ მხრივ ინიციატივა, მომხმარებლიდან მომდინარეობს: „ჩაისათვის“ თანხის გაღება კი უფრო კონკრეტულ სიტუაციასა და გარემოებაში არსებული „თამაშის წესებისადმი“ კლიენტის მორჩილებისა და დაყოლიების დემონსტრირებაა;

     დაბოლოს, სტატუსური მოხმარება გულისხმობს ურთიერთობის მოდელს: „პიროვნება-საზოგადოება“, მაშინ როდესაც ჩაის საფასური/ხელის ქირა გულისხმობს ურთიერთობის მოდელს: „კლიენტი და მომსახურებით დაკავებული კონკრეტული პირი“ (არჩვაძე ი., ქურხული ლ. 2022, გვ. 205-207).

ეკონომიკის განვითარების, კანონმდებლობის სრულყოფის, სამოქალაქო საზოგადოების გაძლიერების და საგადასახადო კულტურის ამაღლების, აგრეთვე უნაღდო ანგარიშსწორების ზრდის კვალობაზე, სულ უფრო მეტად შეიზღუდება „ხელის ქირის“ კულტივირების სივრცე და დიაპაზონი. ამაში იკვეთება სახელმწიფოს, დამქირავებლებისა და კლიენტების ინტერესთა თემატური თანხვედრა. ამ მიმართულებით თვალსაჩინო მაგალითად გამოდგება აშშ-ში ნიუ-იორკის თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმის რესტორან The Modern-ის დირექტორის დენი მაიერის გადაწყვეტილება, რომელმაც 2015 წლის შემოდგომაზე აკრძალა „ხელის ქირის“ აღება და იმავდროულად, გაზარდა მენიუს ფასები 30%-ით - ამით აღნიშნულმა რესტორანმა მომდევნო, 2016 წელს მაქსიმალური მოგება მიიღო. მომხმარებლისათვის პროცენტების გაანგარიშება ერთგვარი მღელვარების, სანერვიულო და არასასიამოვნო პროცესია და „ხელის ქირის“  გაუქმებამ კლიენტებს დაუბრუნა სიმშვიდე.

მთლიანობაში, „ხელის ქირის“ არსებობაში აისახება ეკონომიკურ ურთიერთობათა მთელი სპექტრი, რომელიც ჩამოყალიბებულია საზოგადოებაში განვითარების ყოველ კონკრეტულ მომენტში, არსებული საგადასახადო კულტურის, მენტალიტეტისა და სოციალური ნორმების გათვალისწინებით.

 

დასკვნა

 

„ხელის ქირის“ ფენომენმა დროთა განმავლობაში სერიოზული ტრანსფორმაცია განიცადა. რამდენადაცკლიენტის გადაწყვეტილებაზე, თუ რამდენი უნდა გადაიხადოს „ხელის ქირის“ სახით, გავლენას მრავალი ფაქტორი (ეკონომიკური, სოციალური, ფსიქოლოგიური)ახდენს. იგი,სწრაფი და ხარისხიანი მომსახურების სურვილის ხაზგასმიდან, თანამედროვე პირობებში სულ უფრო მეტად გადაიქცა სოციალური ნორმებით ხელმძღვანელობის „საგზაო რუკად“, საზოგადოებრივი გაკიცხვისგან თავის არიდების ძირითად მოტივად. „ხელის ქირის“ გაცემისას კლიენტებს, უპირველეს ყოვლისა, ამოძრავებთ სურვილი, მოიპოვონ სოციალური მოწონება/სტატუსი და თავი აარიდონ სოციალურ გაკიცხვას, ანგარიში გაუწიონ „ხელის ქირის“ ტრადიციის, კულტურის არსებობას. მათ შეიძლება ამოძრავებდეთ მომავალში ხარისხიანი მომსახურების მიღების,  პოზიტიური ემოციების (მაგ., სიამაყის, საკუთარი უპირატესობების) განცდისა და ნეგატიურ ემოციების (მაგ., დანაშაულის გრძნობის, ხელმოცარულად წარმოჩენის) თავის არიდების სურვილიც.

„ხელის ქირის“ ფენომენი ერთდროულად  მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ქცევაცაა და იმავდროულად, სოციალური ჩვევაც. ამასთან, რაც უფრო განვითარებულია საბაზრო ეკონომიკა (რის მკაფიო მაგალითს აშშ იძლევა), მით უფრო ძლიერია მასში „ხელის ქირის“ გადახდის ტრადიცია. ამის საპირისპიროდ, საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებზე ახალგადასულ ქვეყნებში (პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოებში, მათ შორის საქართველოშიც) ეს ტრადიციაზე მეტად, კეთილი ნების გამოხატულებაა, რაც ადასტურებს მარტივ ეკონომიკურ ჭეშმარიტებას: ადამიანი იხდის იმდენს, რამდენიც მას არ ენანება. ამ მხრივ კლიენტისა და მომსახურე პირის ურთიერთობაში შეიძლება დავინახოთ მდიდრებისა და შეძლებულების არაფორმალური გადასახადი.

ურთიერთობები, რაც ყალიბდება  „ხელის ქირის“, მოწყალების გაღებასა და ქველმოქმედებასთან ერთად, ქმნის თავისებურ „ირაციონალურ ტრიადას“, რასაც არავითარი ახსნა არა აქვს ეკონომიკის მხრიდან დანახულ რაციონალურობასთან, თუმცა, სავსებით ახსნადია ცივილიზაციის განვითარების შედეგად საზოგადოებაში ფორმირებულ სოციალურ ნორმებით.  

„გამრუდებული“ ეკონომიკის გარდა, „ხელის ქირის“ ინსტიტუტი აყალიბებს სერიოზულ უთანასწორობას, წარმოადგენს დისკრიმინაციის თავისებურ ფორმას. არც თუ იშვიათად, „ხელის ქირის“ პრეფერენციები ვრცელდება ცალკეული რასის, ეროვნების წარმომადგენლებზე; მაღალია კორელაცია „ხელის ქირის“ სიდიდისა მომსახურე პერსონალის ასაკთან, სქესთან და თვით გარეგნობასთანაც კი. ამის გარდა, იმ ქვეყნებში, სადაც სამართლებრივი და საგადასახადო კულტურა დაბალ დონეზეა, იქ ხელის ქირამ შეიძლება შეასრულოს „ლეღვის ფოთლის“ როლი ქრთამისა და კორუფციისათვის. ეს განსაკუთრებით თვალშისაცემია აღმოსავლეთის ქვეყნებში, სადაც პირები, რომელთა საქმიანობა უშუალოდ ინსტიტუციური დატვირთვისაა (პოლიციელები, მესაზღვრეები, etc.), ფაქტობრივად, ღია გამოძალვით, „ხელის ქირის“ სახელით ითხოვენ საჩუქრებსა და ჰონორარებს.

„ხელის ქირის“ გადახდა წინააღმდეგობრივი ფორმის მატარებელია. - ერთი მხრივ, მიიჩნევა კარგი აღზრდის ნიშნად და ატარებს ნებაყოფლობით-იძულებით ფორმას, მეორე მხრივ კი, ის მომაბეზრებელი ჩვევაა, რაც ადამიანებს ფსიქოლოგიურ ხაფანგში ამყოფებს.  მთლიანობაში, „ხელის ქირის“ იდეა, როგორც მადლიერების გამოხატვის ფულადი ფორმა, ჩვენს დროში დიდწილად დისკრედიტებულია.

„ხელის ქირის“ ინსტიტუტის არსებობა უზრუნველყოფს რიგ სოციალურ უპირატესობას, როგორიცაა: მომსახურების ხარისხის გაუმჯობესება, მოგების ზრდა, ტრანზაქციული ხარჯებისა და საგადასახადო ტვირთის შემცირება, თუმცა, აღნიშნული პრეფერენციების უზრუნველყოფა შესაძლებელია წმინდა ეკონომიკური მეთოდებითა და სტიმულებით. ეკონომიკური ურთიერთობების სრულყოფისა და საზოგადოების წევრთა ეკონომიკური განათლებულობის დონის, მომსახურების ავტომატური გადახდებისა და უნაღდო ანგარიშსწორების ზრდის პარალელურად, სულ უფრო მეტად შეიზღუდება მისი გამოყენების არეალი და სულ უფრო გაიზრდება „ხელის ქირის“ ინსტიტუტისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულება.

მიუხედავად ამისა, იქ, სადაც ერთდროული, ერთჯერადი, ხანმოკლე და ეპიზოდური მომსახურება კლიენტს დამატებით კომფორტს, სიმშვიდეს და სასიამოვნო განწყობას უქმნის, „ხელის ქირის“ ინსტიტუტი კვალავაც  დიდხანს შენარჩუნდება და შეგვახსენებს თავს...

 

 

ლიტერატურა:

• არჩვაძე ი., ქურხული ლ. (2022). „ეკონომიკის ფსიქოლოგია“. თბილისი, გამომცემლობა „მწიგნობარი“.
• Cindy Loose(2006). A Few Tips on Handling Gratuities Worldwide., Washington Post, April 27.
• Lynn M. (1993). «Consumer Tipping: A Cross-Country Study», Journal of Consumer Research, vol. 20, № 3.
•  Lynn M. (2003). «Tip Levels and Service: An Update, Extension, and Reconciliation», The Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly, vol. 44, № 5–6.
• Income and Wealth in the United States:An  Overview of  Recent Data. (2022. 17.11).
• Demystifying the Gender Pay Gap. Research Report (2016. March).
• Restaurants in the U.S. - Statistics &Facts. (2022, Feb 8).
• Michael Lynn (2006). Tipping in Restaurants and Around the Globe: An Interdisciplinary Review.Cornell University School of Hotel Administration.
• Fair Labor Standards Act of 1938.
• Россияне стали оставлять больше безналичных чаевых. (2021.  3.10). Газета.Ru

 

References:

• Archvadze I., Kurkhuli L. (2022). „ekonomikis psikologia“.  ["Psychology of Economics". Publishing House Mtsignobari, Tbilisi.] (In Georgian)
• Cindy Loose(2006). A Few Tips on Handling Gratuities Worldwide., Washington Post, April 27.
• M. Lynn (1993). «Consumer Tipping: a Cross-Country Study», Journal of Consumer   Research, vol. 20, № 3.
• Lynn M. (2003). «Tip Levels and Service: An Update, Extension, and Reconciliation», The Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly, vol. 44, № 5–6.
• Income and Wealth in the United States: An  Overview of  Recent Data. (2022. 17.11).
• Demystifying the Gender Pay Gap. Research Report (2016. March).
• Restaurants in the U.S. - Statistics & Facts. (2022, Feb 8).
• Michael Lynn (2006).Tipping in Restaurants and Around the Globe: An Interdisciplinary Review.Cornell University School of Hotel Administration.
• Fair Labor Standards Act of 1938.
• Rossiyane stali ostavlyat  bolshe beznalichnykh chayevykh. [Russians Began to Leave More Non-cash Tips. (2021. 3.10). Newspaper.Ru.] (in Russian)

---